Uit Dagblad Trouw
4 november 2023

Opiniestuk door Frans Timmermans

Twee oorlogen hebben alle stukken op het internationale schaakbord omvergegooid. Europa moet zorgen dat het op dat schaakbord blijft, stelt Frans Timmermans, lijsttrekker van GroenLinks-PvdA en voormalig Eurocommissaris. Dat vraagt om versnelde samenwerking.

Al bijna zeshonderd dagen vechten Oekraïners voor hun vrijheid en onafhankelijkheid. De Russische agressor laat geen oorlogsmisdaad onbenut om zijn illegale, barbaarse veroveringsoorlog te laten slagen. De invasie van buurland Oekraïne veroorzaakt zo’n ommezwaai, zo’n sterke breuk in de Europese geschiedenis, dat de Duitse bondskanselier Olaf Scholz in een toespraak al van Zeitenwende sprak. Deze term werd vorig jaar in Duitsland uitgeroepen tot woord van het jaar.

Een ommezwaai in de geschiedenis, want er woedt weer een massale grondoorlog op ons continent, aan de grenzen van de Europese Unie. Het belangrijkste dat de EU te doen staat, is voorkomen dat Poetin deze oorlog wint en zorgen dat Oekraïne in vrijheid zijn eigen bestemming mag bepalen. Het gaat bij deze oorlog namelijk om meer dan Oekraïne: Rusland bedreigt rechtstreeks onze hele manier van leven: onze vrijheid, onze rechtsstaat en onze waarden.

De dreiging vraagt duidelijk om een fundamentele herijking van ons Europese, buitenlandse en veiligheidsbeleid.

Nieuwe EU-leden

Ten eerste zal de Europese Unie zich moeten voorbereiden op de toelating van nieuwe leden: naast Oekraïne ook Moldavië en landen in de Balkan. Zij dreigen te worden meegesleurd in de door Rusland aangewakkerde instabiliteit. Maar de EU is nu helaas nog lang niet klaar om nieuwe landen op te kunnen nemen en de kandidaten zijn verre van klaar om het lidmaatschap van de EU aan te kunnen.

Het ligt voor de hand een uitbreidings- en toekomstbestendig Europa samen met Duitsland vorm te geven.

Nederland is tot nu toe niet verder gekomen dan dit vast te stellen. Het houdt bovendien hier en daar vast aan oude dogma’s. In landen als Duitsland en Frankrijk, maar ook in Portugal en Spanje, wordt er wel over nagedacht hoe deze gordiaanse knoop te ontwarren valt.

Omdat de belangen van Nederland en Duitsland zo parallel lopen, politiek, economisch en maatschappelijk, ligt het sterk voor de hand de ideeën en plannen voor een uitbreidings- en toekomstbestendig Europa samen met Duitsland vorm te geven. Duitsland en Frankrijk hebben hiertoe al het initiatief genomen, het proces zou aan kracht winnen als Nederland zich hierbij zou aansluiten. Mogelijk samen met Polen, een zeer belangrijk land voor de Europese toekomst, een land dat de kiezers bovendien onlangs weer op een pro-Europese koers hebben gezet.

Nauwere samenwerking

Kern van de benadering zou zijn hoe je lidstaten de mogelijkheid geeft tot nauwere samenwerking, zonder wat tot nu toe is opgebouwd te laten verwateren. Een kern-Europa is daarbij niet het doel, maar kan een uitkomst zijn als het altijd dezelfde groep landen blijkt te zijn die kiest voor nauwere samenwerking.

Mijn inschatting is dat dit weleens zou kunnen variëren, zodat er verschillende groepen ontstaan op verschillende terreinen. Daarvoor ruimte bieden is juist voor kleinere landen belangrijk, want een vaste centrale groep van grote landen zou het wezen van de Europese integratie ondermijnen.

Meerdere snelheden

Als het goed wordt ingebed in de huidige stand van zaken, kunnen EU-kandidaten zich toeleggen op het bereiken van een basisniveau van lidmaatschap. En daarna kunnen ze dan, desgewenst, doorgroeien naar de nauwere samenwerking die door (groepen van) huidige lidstaten wordt opgezet.

De internationale politiek is een schaakbord. Dat lijkt nu met een grote klap omgegooid.

Een datum noemen voor de toelating van Oekraïne en andere kandidaten is onverstandig, maar het is noodzakelijk om te erkennen dat we snelheid moeten maken. Anders zal de instabiliteit de EU binnensijpelen en onze manier van leven ondermijnen. Daarom moeten we plannen maken voor een Europa van meerdere snelheden.

De internationale politiek is een schaakbord: regeringsleiders en diplomaten proberen vanuit verschillende machtsposities hun stukken zo goed mogelijk veilig te stellen, uitgaande van spelregels die door iedereen in meer en mindere mate worden aanvaard. Op dit moment lijkt het wel of iemand met een grote klap het schaakbord heeft omgegooid waarbij de stukken in alle hoeken van de kamer terecht zijn gekomen.

Valse tegenstelling

Bij de grote conflicten die nu spelen, rond Oekraïne en in het Midden-Oosten, lijkt het ‘Noorden’ of het ‘Westen’ tegenover het ‘Zuiden’ te staan. Het is een valse tegenstelling. Maar ook valse tegenstellingen kennen hun eigen dynamiek en kunnen in belangrijke mate bijdragen aan escalatie en geweld. Dit doorbreken zal een prioriteit moeten zijn voor de EU. We moeten ons realiseren dat eenzijdige posities en relativering van internationaal recht het beeld voeden van the West against the rest.

Dat laatste is een zeer gevaarlijk beeld, dat in potentie kan leiden tot een lange periode van internationale conflicten en zeer moeilijk te beheersen spanningen.

De hoofdrolspelers op het schaakbord hebben dus een grote verantwoordelijkheid. We moeten voorkomen dat de pogrom van 7 oktober 2023 in Israël tot eenzelfde kettingreactie leidt als de moord in Sarajevo in 1914, die de Eerste Wereldoorlog inluidde. De EU en haar lidstaten moeten hun belangrijke stukken op het schaakbord houden. Want onze verdeeldheid maakt ons tot pionnen en pionnen worden als eerste van het schaakbord geveegd.

Eenheid in Europa is alleen te bereiken als we vasthouden aan de uitgangspunten van het internationale recht. We moeten duidelijk zijn over de noodzaak de terreur van Hamas te bestrijden en de dreiging uit te schakelen, maar even duidelijk zijn over het stoppen van acties die duizenden onschuldige slachtoffers maken.

Compromissen sluiten

Die eenheid kan Europa alleen bereiken als Europese landen bereid zijn compromissen te sluiten, zodat we met één stem spreken. Het veto bij buitenlands beleid moet snel verdwijnen, zodat een enkele lidstaat niet de hele Unie kan verlammen.

De Zeitenwende raakt niet alleen Europa, maar de hele wereld. Hoe wij als Europeanen de nieuwe bedreigingen het hoofd bieden, wordt wereldwijd gevolgd. Als wij ons daarbij blijvend laten leiden door recht en rechtvaardigheid en daarbij niet met verschillende maten meten, hebben we een kans wereldwijd vertrouwen terug te winnen. Dan kunnen we een tweedeling voorkomen die voor ons uiteindelijk heel slecht zal uitpakken.

Niemand neemt ons kwalijk dat wij de meest urgente bedreiging ook met de meeste urgentie aanpakken. Maar als we daarmee de noden, wensen en aspiraties van de opkomende landen negeren of zelfs tegenwerken, maken we op termijn onze problemen alleen maar groter.

Laat ons eigenbelang een verlicht eigenbelang zijn, dat willen we thuis, dat zouden we ook moeten willen in de wijde wereld.